Nevruz sözcüğü; Nev (yeni) ve ruz (gün) sözcüklerininn birleşmesinden oluşmakta ve “Yenigün” anlamına gelmektedir. Bu sözcüğün kökeni/ aslı eski Farsçadan gelir.
Birçok ülkede ve Türk dünyasının neredeyse tamamında Nevruz yaygın olarak kutlanır.
Doğanın uyanışıyla kutlanmaya başlanan Nevruz bayramı toprağın uyandığı gün olarak kabul edilerek, bir tür varoluşu ve dirilişi simgeler.
Orta Asya'dan Balkanlara kadar çok geniş coğrafi bölgelerde her ulusun kendi kültür değerlerine göre değişen ve gelenekselleşmiş uygulamalarla/törenlerle baharın gelişi coşkuyla karşılanarak bir bayram havasında kutlanır.
Orta Asya'da ve Anadolu yaşayan Türklerle İranlılar Nevruz’u yılbaşı olarak kabul ederler.
Tarihi sürçlerde Türkler’in Nevruz’u kurtuluş günü ve yeni yılın başlangıcı olarak kabul ettikleri görülmektedir. Orta Asya'da yaşayan Azeri, Kazak, Kırgız, Türkmen, Özbek, Tatar, Uygur Türkleri, Anadolu Türkleri ve Balkan Türkleri Nevruz geleneğini günümüze kadar sürdürmüşlerdir.
Nevruz kutlamalarının ne zaman ve nerede başladığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, tarihi kaynaklardan bu konuda bilgi edinilebilir.
Antik dönemlerden itibaren bazı halkların tarımsal etkinliklerin başladığı baharda ve hasat mevsiminde kutlamalar yaptıkları bilinmektedir. Günümüzde İran’da Mecûsîler, Hindistan’daki Parsîler, Yezdîler, Sâbiîler, Nevruz kutlamalarını değişik uygulamalarla/törenlerle sürdürmektedirler.
Selçuklular’da Nevruz resmî bayramdı. Osmanlılar döneminde Nevruz, Osmanlı devlet adamlarının ve aydınlarının birbirlerini tebrik ettikleri bir bayram olarak dikkat çekmektedir.
Türk Kültüründe Nevruz tarihi oldukça eskidir. Nevruz, Yenisey-Orhun çevresinden, Altaylara, oradan da Hun Türklerinin Avrupa’ya yürümesiyle Macaristan’a ve Balkanlar’a, Hazar’ın güneyinden Anadolu’ya ve Mezopotamya’ya taşınmıştır. Selçuklularda Nevruz bayramında şenlikler yapıldığı, özel yemekler pişirildiği, özel hediyeler alınıp verildiği tarihi kaynaklardan anlaşılmaktadır.
Osmanlı döneminde Nevruz, oldukça canlı biçimde kutlanmış ve padişahın katıldığı törenler Nevruz-ı Sultânî adıyla anılır olmuştur.
Biraz bölgesel bakacak olursak; Kars ve Iğdır çevresinde; bu tarihte kapı dinleme, baca gezme âdetleri görülür.
“Döldökümü” olarak adlandırılan törenlerde çocuklar baca baca dolaşarak kendileri için hazırlanan hediyeleri toplarlar. “Baca Baca” denen bu gelenek Iğdır’da “Uşak Bayramı Günü” adıyla devam etmektedir. Günümüzde gün kapıları dolaşan çocuklara değişik renklerde boyanmış pişmiş yumurtalarla birlikte yemişler dağıtılır. Kars ve yöresinde Nevruz ateşi yakma, ateş üzerinden atlama, yumurta dövüşü, at yarışı, mânili fal bakma ve benzer kültürel etkinlikler canlılığını korumaktadır.
(Korkmaz 2000: 221-226; Yakıcı 1995: 18)
Nevruz etkinliklerinin başlangıcı gece ve gündüzün eşit olduğu Miladi 22 Mart tarihi, Rumi 9 Mart gününe denk gelmektedir.
Kars ve Iğdır çevresinde 19 Mart’ı 20 Mart’a bağlayan gece, yedi çeşit meyveden hazırlanan ikramın yapıldığı “Yeddi Levin Gecesi” törenleri de Nevruzla etkinlikler arasında önemli bir yer tutmaktadır.
Doğu Anadolu illerimizden Erzurum, Ardahan, Kars, Iğdır ve Ağrı’da da gençler, Nevruz gecesi önce bir dilek tutup, sonra kapıları dinleyerek, içerdeki konuşmalara göre, tuttukları dileğin kabul olup olmayacağı konusunda yorum yaparlarmış. Kars’ta bu geleneğe “Kapı Pusma” denir. Bu yörede anılan tarihlerde kapı dinleme geleneği bilindiği için, o gün hep güzel şeyler konuşulur, dedikodu yapılmaz, yalanlı ve küfürlü sözler asla kullanılmaz.
Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 26. Sayı
Iğdır ve çevresinde 19 Mart’ı 20 Mart’a bağlayan “Ahır Çarşamba Gecesi” adıyla bilinen gece dilekler dilenerek, akarsularda yıkanılır ve Nevruz günü sabahı taze su içilir ve hatta hayvanlara içirilir. Bu törenlerin yapıldığı dönemde yas tutmak günah sayılır. Iğdır’ın Aralık ilçesinde yakılan büyük bir ateşin üstünden atlayanlar “Atıl batıl Çarşamba, derdim batır Çarşamba” tekerlemesi söylenerek, kışın ağırlığının atılacağına inanılır.
(Yakıcı 1995: 18)
Evliya Çelebi Aydın’daki Balpınarı Yaylasını anlatırken Süleyman Han’ın buradaki tabiat güzelliğine hayran kalarak, Nevruz’un burada kutlanması konusunda ferman yayınladığını söylemektedir.
Kaynak (Turan 2000:353 Abdullah ŞENGÜL
Geleneksel olarak, Nevruz kutlamalarında ateş ve su yer almaktadır. Nevruz günü ve akşamı insanlar meydanlarda yakılan ateş başında toplanarak günahlarından arınmak ve talihlerini düzeltmek için ateş üzerinden atlarlar. Bazı Türk boylarında Nevruz günü ateşte demir ısıtılıp dövülür. Nevruz öncesi buğday, mercimek vb. tahıllar ıslatılıp çimlendirilir; elde edilen yeşil bitkiler ilâve taze yapraklar ve çiçeklerle birlikte evlerde hazırlanan Nevruz masalarında kullanılır. Nevruz masalarına Kur’an, boyalı yumurtalar, ayna, su dolu kâse, çeşitli meyve, tatlı ve baharatlar konulur. Bazı toplumlarda söz konusu bitkiler kutlamalar sonunda törenle nehre atılır. Bazı topluluklarda bu bayram için ayrılan sığırlar kurban edilir. Nevruz için özel olarak pişirilen yemeğin topluca yenilmesi, bayram süresince çeşitli yarışmalar düzenlenmesi ve oyunlar oynanması gibi âdetler de oldukça yaygındır.
(The Oxford Encyclopedia, III, 244).
İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 İstanbul, cilt: 33, sayfa 60-61
Mart 2022 İstanbul
Yalçın TURA
(Avukat-Emekli Öğretmen)
