1891 ile 1937 tarihleri arasında yaşamış, Mussolini faşizmi tarafından milletvekili dokunulmazlığına karşı hücre hapsine mahkûm edilmiş İtalyan düşünür, siyasetçi ve sosyalist kuramcı olan Antonio Gramsci, cezaevinde geçirdiği 1926-1937 yılları arasında çok zor koşullarda, ideolojik kuramlardan edebiyata, farlı konularda okuyup yazarak otuz dolayında deftere notlar almıştı… Göstermelik bir yargılama sırasında yargıç Gramsci için “Bu beyni yirmi yıl durdurmalıyız” diyerek yirmi yıl ağır hapis cezası vermiş olsa da o beyin susmamış; yalnızca Marksist literatür ve o günün felsefi tartışmalarını değil insanlık kültüründeki hemen her alana uzanarak deneme tarzında bir eleştirel düşünceler dizgesi kurmuştu. Gramsci’den bize kalanlar, dogmatik Marksist düşünce ve davranış kalıplarını, kimi çocukluk hastalıklarını epeyce sarmış, sosyalist blokun çöktüğü yıllardan sonra da sosyalizmin çeşitli sorunlarını tartıştırmayı başarmış, Gramsci’nin adını büyük kuramcılar arasına yazdırmıştır.
Gramsci’nin acılar, sıkıntılar içinde geçmiş ömrü, geride kalanları yaşam ve felsefe üzerine düşünebilmek açısından önemli izler bırakmıştır.
“Gramsci’den bize kalanlar”, Edward Said’in emperyalist Batı’nın Şark üzerindeki, özellikle Müslüman Şark üzerindeki egemenliğini kurmak için kullandığı politikayı anlatabilmek için kaleme aldığı, yayınlandığı tarihten başlayarak dünyada büyük gürültüler koparan Şarkiyatçılık kitabının giriş bölümünde kullandığı çok önemli bir kaynak oldu. Türkiye’de, 21. Yüzyıl ilk çeyreği biterken ülkeyi yöneten siyasi partinin Milli Eğitim Bakanı’nın “Sivil Toplum Kuruluşu” olarak tanımladığı, okullarla protokoller çerçevesinde işbirliği kurdurduğu cemaat ve tarikat yapıları ile ABD gizli servisleri arasındaki ilişkilerin bir kısmı Mustafa Yıldırım’ın 2004 yılında yayımladığı “Sivil Örümceğin Ağında” adlı kitapta dile getirildi. Muzaffer İlhan Erdost’un “Küreselleşme ve Osmanlı Millet Modeli Makasında Türkiye” adlı yapıtında da bu ilişkileri görünür kılan birçok bilgi ve belge yer aldı.
Gramsci’nin yazdıkları ve onun aydın tanımı üzerinden 21. Yüzyıl başında Türkiye’de yaşanan siyasal olaylara baktığımızda o günün gerçekliği daha iyi anlaşılır olacaktır. Emperyalizmin Türkiye’de onlarca yıl din istismarı ve cemaat-tarikat yapılanmaları üzerinden yürüttüğü politik ve kültürel çaba ile 2002 yılında “Siyasal İslam” üzerinden kendisine aracı seçtiği AKP’nin iktidarı ele geçirme süreci ve sonrasındaki dönemde, ihtiyacı olan bu “memurlar” sınıfının oluşmasında da sıkı bir işbirliği gerçekleştirdiler. Emperyalist başkentlerden, Türkiye’deki “hegemonya” için kendilerine ayak bağı olarak gördükleri “Erken Cumhuriyet Dönemi Kültür ve Eğitim Politikaları”na karşı Türk araştırmacı ve yazarlar kullanılarak, akademik bildiriler yazdırıldı, çeşitli kitaplar yayınlattırıldı. Bir aydın grubuna, Türkiye’de de cemaat ve tarikatların çıkarıp neredeyse bütün okullara, çeşitli kuruluşlara, hatta bütün kapılara ücretsiz dağıttıkları gazete ve dergiler, televizyon ekranları aracılığıyla önemli olanaklar sağlandı; etkileri altındaki yayınevlerinin çıkardığı kitaplarla, “telif” ücretleri ödendi, basın yayın kuruluşları aracılığıyla şöhret yolları açılmış oldu. kendilerini “Liberal” olarak tanımlayan, Türkiye Cumhuriyeti’nin kamusal, laik, karma eğitiminden yararlanmış bu aydınlar, emperyalizmin ve “Siyasal İslam” üzerinden politika yapan AKP ve yandaş cemaatlerin “memur” gücünü oluşturdular. Etkinliklerde, CİA uzmanları ile birlikte yan yana konuşmacı oldular.
Bu gerçeği 20. Yüzyıl sonu ve 21. Yüzyıl başında birebir yaşayarak gördük.
Gramsci, yaşadığı çağda kapitalizmin bütün dünyada bir devrimler zinciri ile kısa zamanda yıkılacağına inananların tersine, kapitalizmin her zaman olduğundan bile güçlü durumda olduğu görüşündeydi. Kapitalizm, Gramsci'ye göre salt şiddet, siyasi ve ekonomik zor yoluyla değil aynı zamanda ideolojik olarak burjuva değerlerinin herkesin 'ortak düşüncesi' haline geldiği egemen kültür yoluyla da yönetiyordu. Böylece bir uzlaşma kültürü gelişiyor ve işçi sınıfındaki kişiler dahi, kendi iyiliklerini burjuvazinin iyiliğiyle özdeşleştiriyor, karşı çıkmak bir yana statüko-mevcut durumun devamına yardımcı oluyorlardı.
Gramsci’nin sol-sosyalist söyleme yaptığı en büyük katkılardan birisi, Perry Anderson’un da yapıtına seçerek aldığı, modern sivil toplumun karmaşık yapısı içinde, burjuva egemenliğini altedecek ve sosyalizme götürecek yegâne taktiğin 'durum savaşı' (siper savaşına benzer) olduğudur. Gramsci’nin kapitalist sisteme ve burjuvazi’nin halk yığınlarının “rızası” üzerine kurduğu hegemonyaya karşı önerdiği bu mücadele biçimi, İngiliz emperyalizmi desteğiyle Anadolu topraklarını işgale çıkmış ve Ankara yakınlarına kadar ilerlemiş Yunan askeri güçlerine karşı Kurtuluş Savaşı önderi Mustafa Kemal Paşa’nın askerlerine ve halka sunduğu o önemli stratejiyi anımsatmaktadır: “Hattı müdafaa yoktur; sathı müdafaa vardır; o satıh, bütün vatandır…”
Gramsci, İtalya’da Mussolini faşizmine karşı mücadele ediyordu. Türkiye’yi de benzer koşullarda Orta Çağ ve Orta Doğu bataklığına sürüklemek isteyenlere karşı mücadele verenlere, vatan sathında Cumhuriyet için savaşanlara, karanlığa karşı dimdik duranlara selam olsun.
Gününüz aydın olsun…
(Not: Gramsci konusundaki makalemin tamamını okumak isteyenler Academia Edu adlı uluslararası blogdaki yeni bildirime bakabilir.)
01 Haziran 2025, Alper Akçam, Ardahan…
